Το ναυάγιο της Κερύνειας

Το φθινόπωρο του 1965,ο δύτης Ανδρέας Καριόλου,κάτοικος Κερύνειας,βρέθηκε μπροστά σε ένα απροσδόκητο θέαμα,ενώ έψαχνε για σφουγγάρια.Στην κατάδυσή του αυτή, ο κ. Καριόλου εντόπισε ένα σωρό από αμφορείς σε βάθος 30 μέτρων να ξεχωρίζει από τον αμμώδη βυθό και την θαλάσσια βλάστηση.Δύο χρόνια αργότερα, μία μικρή ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλή τον καθηγητή αμερικανό Michael Katzev, έφτασε στην Κύπρο με σκοπό να διεξάγει έρευνα γύρω από τις ακτές του νησιού για τον εντοπισμό ναυαγίων.Τότε,ο Ανδρέας Καριόλου επικοινώνησε με την ομάδα αυτή, και τους οδήγησε στη θέση όπου είχε εντοπίσει το ναυάγιο της Κερύνειας.Στην πρώτη τους κατάδυση αντίκρυσαν το ίδιο θέαμα, ένα σωρό από αμφορείς στον αμμώδη βυθό.Η θέση του ναυαγίου βρισκόταν σε απόσταση περίπου μισού μιλίου μακριά από τις ακτές της Κερύνειας, στα βορειο-ανατολικά του λιμανιού της πόλης.Σύντομα ο καθηγητής Katzev ξεκίνησε έρευνες για να προσδιορίσει το μέγεθος του ναυαγίου και του φορτίου του.Για τους υπολογισμούς αυτούς χρησιμοποίησε ένα ειδικό μαγνητόμετρο και ένα ανιχνευτή μετάλλων.Επιπλέον, για να διαπιστώσει εάν υπήρχε επιπλέον φορτίο καλυμμένο από την άμμο και το πιο βασικό,εάν διατηρούνταν ακόμη το σκαρί του πλοίου, προχώρησε σε μία βολιδοσκόπηση χρησιμοποιώντας μεταλλικές ράβδους.Η ομάδα χρησιμοποιώντας τις μεταλλικές ράβδους μπόρεσε να υπολογίσει ότι το φορτίο των αμφορέων εκτεινόταν σε μία επιφάνεια 10x19 μέτρων,γεγονός που οδήγησε τους ερευνητές να υποθέσουν ότι το αναμενόμενο φορτίο του πλοίου θα ήταν περίπου 500 αμφορείς.Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη χρήση του μαγνητόμετρου και του ανιχνευτή μετάλλων έδειξαν ότι υπήρχαν κάποιες συγκεντρώσεις μεταλλικού υλικού σε συγκεκριμένα σημεία.Με τη χρήση του μαγνητομέτρου (proton magnetometer),έγινε δυνατόν να προσδιοριστεί ότι κάποιες από αυτές τις συγκεντρώσεις αποτελούνταν από σίδηρο ή κράματα που περιείχαν και σίδηρο.Όσον αφορά στο ορατό φορτίο των αμφορέων, που υπολογίστηκε σε 80 έως 100 αμφορείς,θεωρήθηκε πως αυτοί αποτελούσαν μέρος του φορτίου, λόγω κυρίως του τρόπου με τον οποίο αυτοί βρέθηκαν τοποθετημένοι στο βυθό.Η ειδική στην κεραμεική Virginia Grace,μπόρεσε να τοποθετήσει το ναυάγιο χρονολογικά στο τελευταίο τρίτο του 4ου αι. π.Χ ενώ αναγνώρισε κάποιους από τους αμφορείς ως ροδιακούς.Με την διεξαγωγή αυτών των αρχικών συμπερασμάτων,έγινε αποδεκτό ότι αυτή η θέση θα έπρεπε να διερευνηθεί πιο συστηματικά. Η κυπριακή κυβέρνηση έδωσε σύντομα άδεια για να ανασκαφεί η θέση.Έτσι, το καλοκαίρι του 1968, ο καθηγητής Katzev επέστρεψε στην Κύπρο για να ξεκινήσει τη διαδικασία.Γύρω του συγκροτήθηκε μία πολυμελής διεθνής ομάδα,που συνέβαλε στο έργο της ανασκαφής, μεταφοράς στην επιφάνεια,συντήρησης και έκθεσης των ευρημάτων από τη θέση του ναυαγίου.

Το φορτίο του πλοίου

Η πορεία των ανασκαφών στο ναυάγιο της Κερύνειας ανέδειξε αρκετά ενδιαφέροντα ευρήματα εκτός από τον σωρό αμφορέων που λειτούργησε ως σηματοδότης της θέσης.Οι αμφορείς που εντοπίστηκαν αρχικά στο βυθό πριν ξεκινήσει η εντατική διερεύνηση της θέσης υπολογίστηκαν σε 100 και με το πέρας της δεύτερης ανασκαφικής περιόδου, ο αριθμός των αμφορέων που αποτελούσε μέρος του φορτίου του πλοίου ανήλθε στους 403.Ο πιο κοινός τύπος είχε τόπο προέλευσης τη Ρόδο και χρονολογείται στο τελευταίο τρίτο του 4ου αι.π.Χ.Δεν είναι όμως αυτός ο μοναδικός τύπος που εντοπίσθηκε.Συνολικά έχουμε δείγματα από έντεκα διαφορετικούς τύπους αμφορέα.Φαίνεται πως οι αμφορείς αυτοί περιείχαν υγρά αγαθά, πιθανότατα κρασί καθώς το εσωτερικό τους ήταν αλειμμένο με πίσσα ή ρητίνη.Με τον τρόπο αυτό απέφευγαν την απορρόφηση υγρών από τα τοιχώματα του κεραμικού δοχείου.Το συμπέρασμα ότι το περιεχόμενο ήταν πιθανότατα κρασί προκύπτει από το γεγονός ότι οι περισσότεροι αμφορείς προέρχονταν από τη Ρόδο και τη Σάμο, νησιά πολύ γνωστά για την παραγωγή κρασιού κατά την αρχαιότητα αλλά και την σημερινή εποχή.Τριάντα τέσσερεις από τους αμφορείς βρέθηκαν να φέρουν σφράγισμα στις λαβές τους.Το σφράγισμα αυτών των αμφορέων φέρει τα αρχικά ΑΡΙ... Ένας ακόμη αμφορέας φέρει τα αρχικά ΕΥ.Οι αμφορείς βρέθηκαν στα ανώτερα στρώματα που ανασκάφηκαν και αυτοί που βρίσκονταν μέσα στην άμμο βρίσκονταν μάλλον τοποθετημένοι πάνω από ένα μέρος του φορτίου αποτελούμενο από μυλόπετρες.Σαμιακοί αμφορείς εντοπίστηκαν τόσο προς την πρύμνη όσο και προς την πλώρη σε μεγάλους αριθμούς και μάλιστα ένα διαφορετικό σφράγισμα βρέθηκε πάνω σε μερικούς από αυτούς.Τέλος,ένας ακόμη χαρακτηριστικός τύπος αμφορέα που αποτελούσε μέρος του φορτίου ίσως είχε τόπο προέλευσης την Πάρο.Αρκετοί από τους αμφορείς που βρέθηκαν σε κατώτερα στρώματα βρέθηκαν πάνω από ένα αριθμό από μυλόπετρες και σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται πως ήταν στερεωμένοι πάνω σ’ αυτές. Οι μυλόπετρες αυτές ήταν τοποθετημένες σε δύο ή τρεις σειρές κατά μήκος του κεντρικού άξονα του πλοίου.Ο κάθε μύλος αποτελούνταν από δύο μέρη, διαφορετικά μεταξύ τους.Στις συγκεκριμένες κατασκευές το επάνω μέρος ήταν διαμορφωμένο ώστε στο κέντρο να υπάρχει μία σχισμή, από την οποία περνούσαν οι σπόροι που έπρεπε να αλεστούν, έπεφταν στην δεύτερη πέτρα η οποία ήταν επίπεδη και τελικά δύο άτομα θα μπορούσαν να μετακινήσουν με ένα μοχλό την επάνω πέτρα και να αλέσουν τους σπόρους.Οι μυλόπετρες αυτές ήταν κατασκευασμένες από ηφαιστειογενές πέτρωμα που προέρχεται από τη Νίσυρο.Οι μυλόπετρες ήταν 29 σε αριθμό και δεν φαίνεται να αποτελούν ζεύγη (Womer- Katzev 2005, 77). Μάλιστα έχουν σε διαφορετικό βαθμό επεξεργασθεί και είναι λίγες αυτές που διαθέτουν και την υποδοχή για τον ξύλινο μοχλό ενώ παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στο μέγεθός τους.Πάνω στις μυλόπετρες βρέθηκαν χαραγμένα μεμονωμένα ελληνικά γράμματα, χωρίς να σχηματίζουν λέξεις.Η αρχική σκέψη ότι πρόκειται για σημάδια ώστε να ξεχωρίζουν ποιες δύο μυλόπετρες ταιριάζουν μεταξύ τους απορρίπτεται, όχι μόνο για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω, αλλά επίσης επειδή συχνά βρίσκονται ίδια σύμβολα σε περισσότερες από δύο μυλόπετρες.Έτσι, η επικρατέστερη θεωρία σήμερα είναι ότι οι χαράξεις αυτές αποτελούν σημάδια που άφησε το άτομο που επεξεργάστηκε το πέτρωμα, είτε ως αρίθμηση ή υπογραφή.Επίσης,σχετικά με τον λόγο για τον οποίο μυλόπετρες συμπεριλαμβάνονται στο φορτίο του πλοίου έχει διατυπωθεί μία υπόθεση.Σύμφωνα με αυτήν, το γεγονός ότι έχουμε περιττό αριθμό μυλοπετρών,σε πολλές διαφορετικές διαστάσεις και διαφορετικό βαθμό επεξεργασίας, συνιστά ίσως ότι οι μυλόπετρες αποτελούν μέρος παλαιότερου φορτίου του πλοίου,που πλέον βρισκόταν στο πλοίο ως έρμα.

Το επόμενο σημαντικό εύρημα από το ναυάγιο της Κερύνειας είναι οι μεγάλες ποσότητες αμυγδάλων που εντοπίστηκαν κυρίως κοντά στην πλώρη.Εντοπίστηκαν περίπου 9000 αμύγδαλα, αρκετά μέσα σε αγγεία και άλλα έξω και γύρω από αυτά.Ο τρόπος με τον οποίο βρέθηκαν οι καρποί αποτελεί ίσως ένδειξη ότι η μεταφορά τους γινόταν μέσα σε μεγάλους σάκους φτιαγμένους από κάποιο οργανικό υλικό, το οποίο συνεπώς δεν σώθηκε μέχρι την ανασκαφή του ναυαγίου.Τα αμύγδαλα και γενικότερα οι ξηροί καρποί αποτελούσαν βασικό είδος διατροφής κατά την αρχαιότητα και έτσι το γεγονός ότι τα εντοπίζουμε σε τόσο μεγάλες ποσότητες στο ναυάγιο δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Εξ άλλου, θα πρέπει να αποτελούσαν βασική τροφή και για το πλήρωμα του πλοίου.
Τέλος,από το ναυάγιο ανασύρθηκαν αρκετά αντικείμενα που είχαν σχέση με την προετοιμασία των γευμάτων του πληρώματος, αλλά και αντικείμενα προσωπικά.Έτσι κοντά στην πρύμνη και την πλώρη κυρίως, κατά τις δύο ανασκαφικές περιόδους εντοπίστηκαν οινοχόες με μελανή στίλβωση, μαγειρικά σκεύη, αρκετά πινάκια με την χαρακτηριστική ροδιακή μελανή στίλβωση κ.α.Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι ανάμεσα σε αυτά τα σκεύη αριθμούνται από τέσσερα όμοιου τύπου κύπελλα, πινάκια, τέσσερα δοχεία λαδιού και υπολείμματα τεσσάρων ξύλινων κουταλιών.Μάλιστα δύο από αυτά φέρουν και πάλι τα αρχικά ΕΥ.Μήπως λοιπόν τα αρχικά αυτά αντιστοιχούν στα αρχικά του κατόχου αυτών των σκευών;
Είναι αναγκαίο επίσης να αναφερθούμε και στα μολύβδινα βάρη που βρέθηκαν στην περιοχή της πλώρης και πιθανότατα ήταν στερεωμένα σε δίχτυα για ψάρεμα.Φαίνεται λοιπόν ότι μέρος της διατροφής του πληρώματος αποτελούσε και το ψάρι.Στην ίδια περιοχή βρέθηκε επίσης και μία σφραγιστική αποτύπωση της Αθηνάς Προμάχου και τέσσερα χάλκινα νομίσματα, δύο από τα οποία αναγνωρίσθηκαν και τοποθετούνται χρονολογικά μετά το 316 π. Χ.Επίσης εντοπίστηκαν μάζες σιδήρου στην περιοχή που θα βρισκόταν η πρύμνη του πλοίου,οι οποίες ίσως να αποτελούσαν τάλαντα σιδήρου,κάτι όμως που δεν θα ήταν δυνατόν να φανεί δίχως τον απαραίτητο καθαρισμό και συντήρηση.Τα τελευταία αντικείμενα που βρέθηκαν στο πλοίο και φαίνεται πως ανήκαν στο πλήρωμα,ήταν ένα θραύσμα φωτιστικής λύχνου και ένα μελανοδοχείο που μάλλον θα ανήκε στον καπετάνιο του πλοίου.
Από όλα τα πιο πάνω προκύπτει ότι το πλήρωμα του πλοίου αποτελούσαν τέσσερα άτομα.

Το ταξίδι του ελληνιστικού πλοίου
Ένα πρώτο θέμα που θα μας απασχολήσει είναι ο τόπος προέλευσης του πλοίου.Το πλοίο αυτό πιθανόν προήλθε από το νησί της Ρόδου,και ο λόγος ο οποίος οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα είναι ότι τα προσωπικά σκεύη του πληρώματος,τα οποία εξετάσθηκαν πιο πάνω, είναι κεραμικοί τύποι που κατασκευάζονταν στη Ρόδο.Επίσης σημαντικό στοιχείο που ενισχύει αυτή την άποψη είναι ότι το κυρίως φορτίο του πλοίου της Κερύνειας αποτελούνταν από ροδιακούς αμφορείς που πιθανότατα ήταν γεμάτοι κρασί της περιοχής.
Το πλοίο πιθανόν να ξεκίνησε από τη Ρόδο,χωρίς αυτό να είναι βέβαιο, και φαίνεται πως σταμάτησε σε διάφορα λιμάνια από όπου θα πρέπει να φόρτωσε το υπόλοιπο φορτίο του.Θα πρέπει να έφτασε στη Σάμο, από όπου προέρχονται οι σαμιακοί αμφορείς που περιείχαν αμύγδαλα , όπως επίσης και στη Νίσυρο όπου θα φόρτωσε τις μυλόπετρες, εάν αυτές βέβαια αποτελούσαν μέρος του τελευταίου του φορτίου.Έπειτα ακολουθήθηκε μία πορεία κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών μέχρι να φτάσει το πλοίο στην Κύπρο.Η διαδικασία που ακολουθούνταν κατά τις εμπορικές συναλλαγές στην αρχαιότητα, φαίνεται να επιβεβαιώνεται μέσα από το συγκεκριμένο εύρημα.Το πλοίο ξεκινά από ένα σημείο, ίσως τη βάση του, σε συγκεκριμένες περιόδους του χρόνου, με ένα φορτίο και μέχρι να φτάσει στον προορισμό του κάνει σταθμούς, όπου πιθανότατα αφήνει μέρος του αρχικού φορτίου του και φορτώνει κάποιο άλλο αγαθό από το λιμάνι όπου σταμάτησε. Επίσης χαρακτηριστική είναι η πλεύση κατά μήκος της ακτογραμμής.Στην αρχαιότητα δεν συνηθιζόταν να γίνεται το ταξίδι σε ανοιχτή θάλασσα και μακριά από τις ακτές κυρίως για λόγους ασφάλειας αλλά και καλύτερου ανεφοδιασμού.
Χρονολόγηση των οργανικών υλικών με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης έδειξαν ότι το πλοίο της Κερύνειας χτίστηκε γύρω στο 389 π.Χ. ενώ τα αμύγδαλα πρέπει να συγκεντρώθηκαν γύρω στο 288 π.Χ.Αυτό σημαίνει πως το πλοίο μας ταξίδευε ήδη για περίπου ένα αιώνα στη θάλασσα.

Πως βυθίστηκε
Υπάρχουν αρκετές θεωρίες γύρω από αυτό το ζήτημα.Η πρώτη από αυτές θέλει το πλοίο να βυθίζεται μετά από εκτεταμένες βλάβες λόγω της φθοράς του πλοίου από θαλάσσιους οργανισμούς και της μεγάλης παραμονής του πλοίου στο νερό επί σειρά ετών.Μία άλλη υπόθεση τοποθετεί την καταστροφή κατά τη διάρκεια του ξεσπάσματος μιας φοβερής τρικυμίας,οι οποίες είναι συχνές ανάμεσα στην περιοχή των νοτίων παραλίων της Μ. Ασίας και της Κύπρου.Και τέλος ένα αναπάντεχο εύρημα δίνει βάση για περαιτέρω συζήτηση σχετικά με το πώς βυθίστηκε τελικά το πλοίο της Κερύνειας.8 λόγχες αναγνωρίσθηκαν κατά τη διαδικασία συντήρησης των ευρημάτων, δίνοντας μία νέα διάσταση στο θέμα.Μήπως το πλοίο βυθίστηκε μετά από επίθεση πειρατών;Αυτή η θεωρία φαίνεται να υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι δεν βρέθηκαν πολύτιμα αντικείμενα στο πλοίο. Τέσσερα μόνο χάλκινα νομίσματα, μικρής αξίας και δύο τάλαντα σιδήρου.Πώς είναι δυνατόν ο καπετάνιος να μην έχει μεγάλης αξίας νομίσματα σε εμπορικές συναλλαγές;Σίγουρα θα είχε μαζί του αρκετά χρήματα για το σκοπό του, όμως δεν έχει βρεθεί κάποιο πουγκί ή κουτί όπου θα φύλαγε τα χρήματά του,και επίσης δεν έχουν βρεθεί άλλα νομίσματα.Αν αυτή ήταν τελικά η τύχη του πλοίου,τι συνέβη στο πλήρωμα;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που δεν έχουν ακόμη απαντηθεί σχετικά με το πλοίο αυτό.Ένα ακόμη ερώτημα, μάλλον μικρότερης σημασίας,είναι πως δε γνωρίζουμε εάν το λιμάνι της Κερύνειας ήταν ο τελευταίος προορισμός του πλοίου πριν επιστρέψει στη βάση του. Δεν γνωρίζουμε όμως ούτε εάν το πλοίο έφευγε από το λιμάνι όταν ναυάγησε ή εάν πλησίαζε σ’ αυτό.Και όπως φαίνεται είναι ένα ερώτημα το οποίο πολύ δύσκολα θα απαντηθεί.

Συντήρηση και έκθεση του πλοίου
Μετά το τέλος της ανασκαφής του ναυαγίου στις αρχές φθινοπώρου 1969,κρίθηκε αναγκαίο να μεταφερθεί και το σκαρί στην επιφάνεια ώστε να συντηρηθεί.Έτσι,τα μέλη της ομάδας φρόντισαν να καταγράψουν και να αποτυπώσουν όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες ήταν δυνατόν στο βυθό πριν ξεκινήσουν την μεταφορά.Για να μεταφερθεί το σκαρί στη στεριά, χρειάστηκε να κοπεί σε κομμάτια τα οποία θα μπορούσαν εύκολα να μετακινηθούν.
Για τη συναρμολόγηση του πλοίου κλήθηκε ο ειδικός σε θέματα ναυπηγικής J. Richard Steffy, που για περίπου τέσσερα χρόνια προσπαθούσε, με τη βοήθεια βέβαια του ανασκαφέα και τους Robin Piercy και Chip Vincent,να ταυτίσει τα κομμάτια και να τα τοποθετήσει στην σωστή θέση.Για να επιτευχθεί σωστή επανατοποθέτηση, η ομάδα χρειάστηκε να πειραματιστεί κατασκευάζοντας ένα μοντέλο σε κλίμακα 1:5,το οποίο δημιουργήθηκε με τη χρήση απλών εργαλείων(όσο το δυνατόν δηλαδή ομοίων με αυτά που θα χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα), και τα διάφορα μέρη του μιμούνταν αυτά του ελληνιστικού πλοίου.
Η έκθεση του συναρμολογημένου σκαριού έγινε τελικά στο κάστρο της Κερύνειας μαζί με τα άλλα ευρήματα από το ναυάγιο.Ήδη πριν την ολοκλήρωση του έργου και κατά την διάρκεια της συντήρησης το κοινό έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το εύρημα, και οι επισκέπτες του μουσείου αυξήθηκαν σημαντικά.Η τελική έκθεση παρόλα αυτά καθυστέρησε λόγω των πολιτικών γεγονότων στο νησί το 1974.Το πλοίο της Κερύνειας συνεχίζει να εκτίθεται στο μεσαιωνικό κάστρο της πόλης...

Κάπου εδώ τελειώνει η αναφορά μας στο ναυάγιο της Κερύνειας.Στα 2.300 χρόνια που παρέμεινε το πλοίο θαμμένο στο βυθό,κατάφερε να διατηρήσει βασικές ενδείξεις για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ήταν κατασκευασμένο,για το πλήρωμά του,το τελευταίο του ταξίδι όπως και για το παρελθόν του.
Κατάφερε όμως πάνω από όλα να μας δώσει την ευκαιρία να κατανοήσουμε άγνωστες πτυχές της ναυπηγίας και της ναυσιπλοΐας στην αρχαία Ελλάδα...