Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Αν ανατρέξουμε στην ετυμολογία του όρου, θα δούμε ότι η λέξη δημοκρατία προέρχεται από τις λέξεις δήμος και κρατώ. Δημοκρατία επομένως είναι εκείνο το πολίτευμα που η εξουσία βρίσκεται στα χέρια του δήμου.
Μητέρα της Δημοκρατίας θεωρείται η Ελλάδα, και για αυτό το λόγο θα ανατρέξουμε στην αρχαία Ελλάδα, για να δούμε πώς εννοούσαν οι πρόγονοί μας το δημοκρατικό πολίτευμα. Φυσικά, η δημοκρατία και στην αρχαία Ελλάδα πέρασε από διάφορα στάδια. Εμείς όμως θα πάμε στην εποχή εκείνη που η δημοκρατία φτάνει στην ακμή της, σε εκείνη την εποχή που πολλοί ύμνησαν, και που ακόμη και σήμερα αποτελεί πρότυπο για τα δημοκρατικά κράτη, στο χρυσό αιώνα του Περικλή.
Είναι πραγματικά πολλοί εκείνοι που έγραψαν για το δημοκρατικό πολίτευμα της εποχής του Περικλή, αλλά ίσως ο πιο χαρακτηριστικός από όλους, εκείνος που πραγματικά υπήρξε ένας εραστής της δημοκρατίας και θαυμαστής της προσωπικότητας του Περικλή, είναι ο Θουκυδίδης. Ο Επιτάφιός του, είναι φαινομενικά αφιερωμένος στους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου, στην πραγματικότητα όμως είναι ένας ύμνος στη δημοκρατία της Αθήνας. Ο ίδιος βέβαια ο ιστορικός, σκιαγραφώντας το πορτρέτο του Περικλή, λέει ότι δημοκρατία λεγόταν βέβαια το πολίτευμα, αλλά στην πραγματικότητα ήταν η εξουσία του πρώτου άντρα της πόλης, του Περικλή. Εκείνου που αγαπούσε πολύ την Αθήνα και που φρόντιζε να την οδηγεί πάντα στο σωστό δρόμο, ακόμη κι αν χρειαζόταν για αυτό να πει στους συμπολίτες του πράγματα που δεν τους άρεσαν και που δεν ήθελαν να ακούσουν. Γιατί τον Περικλή, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει με κάθε καλό πολιτικό, δεν τον ενδιέφερε, όπως λέει ο ιστορικός, να κολακεύει το πλήθος, αλλά να υπηρετήσει όσο πιο σωστά μπορούσε την πατρίδα του. Ήταν πραγματικά ένας χαρισματικός ηγέτης, που ήξερε το σωστό και μπορούσε να πείσει το λαό της Αθήνας για αυτό.
Ο Περικλής, διαθέτοντας την επιβολή που αντλούσε από το κύρος του και την πνευματική του υπεροχή και επειδή είχε αποδειχτεί αναμφισβήτητα εντελώς αδωροδόκητος, κρατούσε χωρίς καταναγκασμό το λαό στην εξουσία του δεν ήταν το πλήθος που του επέβαλε τις αποφάσεις, αλλά περισσότερο αυτός το καθοδηγούσε. Και αυτό, γιατί η πολιτική του δύναμη δεν προερχόταν από άπρεπες πηγές, ώστε να νιώθει την ανάγκη να τους μιλά κολακευτικά, αλλά το κύρος του τού έδινε τη δυνατότητα να λέει σε ορισμένα θέματα τα αντίθετα, ώστε να προκαλεί την οργή τους. Έτσι, όποτε αντιλαμβανόταν ότι από υπερβολική αλαζονεία που δεν ταίριαζε στην περίπτωση έδειχναν θρασύτητα, με τις δημηγορίες του τους τιθάσευε ώστε να φοβηθούν. Κι όταν πάλι τους έπιανε παράλογος φόβος, αναστήλωνε ξανά το ηθικό τους. Λοιπόν, το όνομα του πολιτεύματος ήταν βέβαια δημοκρατία, όμως την εξουσία στην πραγματικότητα ασκούσε ο πιο άξιος πολίτης.
Βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος της αρχαίας Ελλάδας ήταν η ισονομία, η αξιοκρατία, η ελευθερία λόγου. Και πάνω από όλα σε εκείνο το δημοκρατικό πολίτευμα έμπαινε το κοινό καλό. Γνήσιο δημοκρατικό πολίτευμα είναι εκείνο που βάζει πάνω από το ατομικό το κοινό καλό και συγχρόνως δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να αναπτυχθεί και να ευημερήσει.
Όλοι οι πολίτες ήταν ίσοι απέναντι στους νόμους. Όλοι είχαν τα ίδια δικαιώματα, αλλά και όλοι είχαν την ύψιστη υποχρέωση να τιμούν και να σέβονται τους νόμους. Γιατί μέλημα του νόμου είναι η διασφάλιση του κοινού συμφέροντος. Οι νόμοι είναι δίκαιοι και για αυτό οι πολίτες τηρούν αυτούς τους νόμους, όχι από το φόβο της ποινής, αλλά από σεβασμό και απέναντι σε αυτούς που κάθε φορά βρίσκονται στην εξουσία και απέναντι στους νόμους, τόσο τους γραπτούς όσο και τους άγραφους, και κυρίως, όπως λέει ο Θουκυδίδης, απέναντι σε εκείνους τους νόμους που έχουν θεσπιστεί για την προστασία των αδικημένων. Πρώτος υπηρέτης των νόμων οφείλει να είναι ο κυβερνήτης της πόλης.
Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά του, αναφερόμενος στα είδη της δημοκρατίας, λέει ότι υπάρχει μια μορφή δημοκρατίας, στην οποία υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος, ενώ σε άλλο είδος, υπέρτατη αρχή είναι ο λαός. Σχετικά με αυτό το δεύτερο είδος αναφέρει: «είναι η περίπτωση κατά την οποία τα ψηφίσματα έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το νόμο αυτό συμβαίνει στην πόλη όταν υπάρχουν και δρουν δημαγωγοί. Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή του ο δημαγωγός, αλλα είναι οι άριστοι πολίτες που έχουν την πρωτοκαθεδρία. Οι δημαγωγοί κάνουν την εμφάνισή τους εκεί όπου οι νόμοι δεν αποτελούν την υπέρτατη αρχή».
Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα να αναλάβουν αξιώματα, χωρίς να παίζει ρόλο η κοινωνική τους καταγωγή ή η οικονομική τους κατάσταση. Αυτή η αρχή βέβαια συνδέεται πολύ στενά με την αρχή της αξιοκρατίας. Ο καθένας πολίτης έχει τη θέση εκείνη που του αρμόζει μέσα σε μια δημοκρατική πολιτεία. Ολόκληρη η πολιτεία μπορεί να λειτουργεί σωστά, αν βρίσκεται ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση.
Άλλη βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η ελευθερία λόγου. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για τα δηλώσουν αυτή την έννοια τις λέξεις ισηγορία και παρρησία. Ο Ισοκράτης στο λόγο του «Περί Ειρήνης», που είναι γραμμένος σε μια εποχή που το δημοκρατικό πολίτευμα μαστίζεται από τους δημαγωγούς και βρίσκεται στην παρακμή του, κατηγορεί τους Αθηναίους γιατί έχουν μεν ισηγορία αλλά δεν υπάρχει παρρησία. Ισηγορία είναι το δικαίωμα που έχουν όλοι οι πολίτες να αγορεύσουν, να μιλήσουν στην Εκκλησία του Δήμου. Η παρρησία όμως είναι κάτι παραπάνω από την ισηγορία. Παρρησία είναι το δικαίωμα του πολίτη να μπορεί όχι απλώς να έχει το λόγο, αλλά να εκφράσει τη γνώμη του ελεύθερα, ακόμη και αν αυτή δεν είναι σύμφωνη με τη γνώμη των άλλων. Γιατί δεν έχει πραγματικά κανένα νόημα να πει κανείς τη γνώμη του, αν δεν μπορεί να εκφράσει ελεύθερα αυτό που πραγματικά πιστεύει χωρίς να αποδοκιμάζεται από τους άλλους για αυτό. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει μια ευρύτητα πνεύματος τέτοια, που να μπορεί να δεχτεί το διαφορετικό, το αντίθετο.
Κι εδώ αξίζει να θυμηθούμε εκείνα τα πολύ γνωστά λόγια του Βολταίρου «Δεν πιστεύω ούτε μια λέξη απο όσα λες αλλά θα υπερασπίζω ακόμη και με τη ζωή μου το δικαίωμά σου ελεύθερα να λες όσα πρεσβεύεις». Δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, χωρίς το αναφαίρετο δικαίωμα του ανθρώπου να λέει αυτό που πραγματικά πιστεύει, χωρίς να κινδυνεύει να κατηγορηθεί για αυτό ή να του βάλουν μια ταμπέλα που τον δυσφημεί. Η πραγματική ελευθερία είναι η πνευματική. Το σώμα μπορεί να σκλαβώνεται αλλά το πνεύμα όχι. Και δυστυχώς, πολλούς αιώνες μετά από εκείνη τη χρυσή εποχή του Περικλή, η ιστορία της ανθρωπότητας γράφεται με μαύρο μελάνι, όταν το πνεύμα φυλακίζεται στο πρόσωπο κάποιων ανθρώπων που μπορούν να χαρακτηριστούν μάρτυρες της ελεύθερης σκέψης, όπως είναι ο Τζορντάνο Μπρούνο, ο φιλόσοφος της Αναγέννησης που κάηκε στην πυρά, επειδή είχε το θάρρος να πει ελεύθερα αυτά που πίστευε και τα οποία η επιστήμη επιβεβαίωσε αργότερα. Αλλά μήπως παρόμοιο τέλος δεν είχε και ο Σωκράτης; Καταδικάστηκε να πιει το κώνειο, για να αναγνωριστεί αργότερα ως ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Και θα μπορούσε να το έχει αποφύγει. Αλλά θέλησε να μείνει πιστός στους νόμους της πατρίδας του και στη διδασκαλία του, δίνοντας έτσι το παράδειγμα και την απόδειξη ότι η διδασκαλία του δεν ήταν μια σκέτη θεωρία αλλά ένας τρόπος ζωής.
Στην εποχή μας, που πλέον τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αναγνωρισμένα σε όλες τις δημοκρατικές χώρες του κόσμου, περισσότερο από θεωρία χρειαζόμαστε την πρακτική εφαρμογή, που είναι θέμα όλων μας.
Ένα σωστό δημοκρατικό πολίτευμα πρέπει να φροντίζει για το κοινό καλό, αναγνωρίζοντας και προστατεύοντας συγχρόνως τα δικαιώματα του ανθρώπου - πολίτη του. Αν η Αθήνα κατάφερε να φτάσει σε τέτοιο σημείο ακμής την εποχή του Περικλή ήταν γιατί η σχέση πόλης-πολίτη ήταν αλληλένδετες. Ένας υπεύθυνος και σωστά διαμορφωμένος πολίτης τοποθετεί το καλό του συνόλου πάνω από το δικό του συμφέρον, επειδή καταλαβαίνει ότι αν το σύνολο δεν ευημερεί, μακροπρόθεσμα ούτε ο ίδιος θα ευημερεί. Και πάνω από όλα καταλαβαίνει ότι η δική του συμβολή είναι σημαντικότατη.
Η δημοκρατία χρειάζεται υπεύθυνους πολίτες. Πολίτες που να αναλαμβάνουν το μερίδιο της ευθύνης τους για όσα γίνονται, πολίτες που καταλαβαίνουν ότι δεν έχουν μόνο δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις και που κατανοούν σωστά το πνεύμα του εθελοντισμού σαν μια ανιδιοτελή προσφορά προς την κοινωνία. Πολίτες με ευρύτητα πνεύματος, απαλλαγμένους από φανατισμό, που ξέρουν να σέβονται την προσωπικότητα του διπλανού τους και να του αναγνωρίζουν το δικαίωμα να είναι διαφορετικός από αυτούς. Και από την άλλη μεριά, η πολιτεία οφείλει να σέβεται τους πολίτες της και να φροντίζει για το καλό όλων. Να δίνει σε όλους χωρίς διάκριση το δικαίωμα να μορφωθούν και να αναπτυχθούν ως προσωπικότητες. Να παρέχει ευκαιρίες για όλους και να στηρίζεται στην αξιοκρατία. Καθένας έχει μια θέση, ανεξάρτητα από το ποια είναι αυτή, στην οποία μπορεί να αποδώσει καλύτερα και να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο.
Η ανθρωπότητα έχει κάνει μεγάλα βήματα. Πολλές φορές βέβαια η ιστορία της μας δείχνει ότι έχει κάνει και βήματα που την οδηγούν προς τα πίσω αντί να την πάνε μπροστά. Το πού βαδίζουμε είναι υπόθεση όλων μας. Είναι υπόθεση όλων των υπεύθυνων ανθρώπων που ξέρουν πού βρίσκονται, ξέρουν τι θέλουν και έχουν τα θεμιτά μέσα για να το καταφέρουν. Είναι υπόθεση όλων εκείνων που ξέρουν να πατούν σταθερά στη γη και να ατενίζουν το ίδιο σταθερά τον ουρανό που βρίσκεται πάνω τους. Όλων εκείνων που είναι πραγματικά Άνθρωποι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Θουκυδίδη Ιστορία, Βιβλίο Β
2. Αριστοτέλη Πολιτικά, Βιβλίο Δ.